FAMIANAN DI BONAIRE

Na okashon di Dia di Rincon, Bonaire 30 di aprel 2007.

Ter gelegenheid van de DIA DI RINCON, Bonaire 30 april 2007
(Een latere versie verschijnt in het Nederlands)

 

Ku e promé vershon di e website aki nos kier a kompartí ku komunidat Boneriano resultado di un investigashon hasí desde 1993.

Despues lo sigui otro vershon mas ekstensivo, kual lo por inkorporá aporte di otro lesadó, te hasta otro interpretashon.

 

Ta mi deseo ku kada siguiente vershon mas i mas lo aserká e real historia di Bonaire.

 

 

E publikashon aki ta konsistí di dos parti:

1                    Nòmber di tur habitante i famia na Bonaire entre aña 1700- 1900

2                    Desaroyo di e famia Boneriano

 

E investigashon a keda hasí únikamente ku dokumento outéntiko di Archivonan di :

Centraal Historisch Archief (Kòrsou)

Rijks Archief  (Den Haag)

Registro Sivil (Bonaire)

 

Datonan di katibu di WIC ta saká for di inventario di katibu di Westindische Compagnie na Rijks Archief Den Haag.

Datonan di persona liber i di katibu ku a atkerí nan libertat ta for di  Registro di Nasementu, Matrimonio i Fayesimentu na Bonaire di añanan 1830 te 1900.

Datonan di e katibunan di Rei (gouvernement) i di Shon (partikulier) ta saká for di korespondensia ku Ministerio di Kolonia, wardá na Centraal Historisch Archief na Kòrsou.

 

Nos nó a hasi uzo di interpretashon di personanan ku a studia i publiká e materia aki den pasado, di kual mester menshoná
Dr. J. Hartog,
Pastoor Nooyen i e tantísimo publikashonnan di siudadano Bòi Antoin.

 

Di publikashon, eskritor i otro akontesimentu ku un strepi abou (onderstreept) por haña mas informashon den parti di lektura na final di e publikashon aki.

 

1. NÒMBER DI TUR HABITANTE NA BONAIRE ENTRE AÑANAN 1700 - 1900

E promé parti ta duna e genealogia di e pueblo boneriano den e promé dos siglonan (1700 - 1900) i ta repartí den 4 kategoria di famia:

     
A   Katibu di Westindische Compagnie (WIC)
B   Katibu di gouvernement
C   Katibu di partikuliernan
D   Habitante liber na Bonaire
1700 te ku 1791
1800 te ku 1863
1800 te ku 1863
1800 te ku 1900
 
     

A         E promé kategoria, katibunan di WIC, ta konsistí di:

A1.      Katibunan ku a forma famia i pone base pa komunidat di Bonaire

A2.      Katibunan ku durante e periodo aki a ser kumprá

A3.      Katibu ku nòmber di aparensia Afrikano sin mas famia

A4.      Katibu ku un nòmber krioyo sin mas desendiente.

 

B         E di dos kategoria ta katibu di Rei (gouvernement) kual ta kontinuashon di e mesun katibunan di WIC i ta sigui te na aña 1863. Den inventarionan  di gouvernement despues di 1800 nos a haña nan. 

 

C         E di tres kategoria ta katibu di Shon (di partikulirnan). Na aña 1863 tur doño di katibu a risibí un suma di 400 florin di gobièrnu pa kada katibu.

E borderèlnan aki a yuda nos ku e datonan di e katibunan aki.

 

D         E último kategoria ta partikulirnan ku a haña permiso pa establesé na Bonaire. Algun di nan a bini ku nan katibunan.

 

Método di trabou pa e promé parti

Pa yega na e publikashon di famianan mester a saka kada persona for di tres diferente Registro pa konstruí un solo Registro di Persona.

Den Registro di Persona kada persona ta ser identifiká ku un òf mas fecha, por ehèmpel di nasementu, matrimonio òf su fayesimentu.

 

Uzo di kòmpiuter tabata indispensabel (mas di dies mil nòmber) pa traha e Registro di Persona.

 

Mester tene kuenta ku e echo ku ta identifiká kada persona ku un òf mas dato di e registronan di Bonaire; seguidamente e ta ser identifiká den relashon ku su famia. Pues un persona su so, sin famia, ni maske e tabatin un funshon importante den servisio di WIC manera komandùr òf opzichter, tòg e no ta aparesé den nos sistema.

Tambe tin mashá hopi nòmber den registronan ku no tin sufisiente dato; nan tampoko por a ser inkluí.

  

Komo ku e intenshon ta primeramente pa studia desaroyo di tur famianan di Bonaire huntu, e ta ménos apropiá pa traha stamboom di un solo famía.

 

2   DESAROYO DI E FAMIA BONERIANO

Método di trabou pa e di dos parti

Pa e parti aki a hasi uzo di korespondensia entre ofisialnan i nan superior den kual ta duna kuenta di nan tarea.

Lista 1. Di kapitan i médiko abordo di barkunan ku a transportá katibunan pa nos region.

Lista 2. Di plantashinan, kantidat di katibu i krio di bestia

Lista 3. Di fayesimentu di katibunan,

Lista 4. Di katibu i nan trabou ehersé na Kòrsou na aña 1722

Lista 5. Di tur katibu di Bonaire na aña 1744

Lista 6. Di katibu na Kòrsou na aña 1855 di kual mayoria ta di Bonaire

Journal di komandùrnan despues di 1828

Relato anual di diferente komandùr

Korespondensia ku Minister di Kolonia na Hulanda

Tur edishon di Curaçaosche Courant kuminsando for di 1822.

 

Interpretashon

Parti dos di e website ta trata na kontestá algun pregunta

    a   Kual ta e promé famianan di Bonaire
    b  Kiko e katibunan a trese for di Afrika

    c  Kon e nòmbernan a desaroyá na Bonaire

    d  Ki ora e diferente rasanan a kasa ku otro

    e  Kon tabata e trato dje katibunan na Bonaire

 

a.   PROMÉ FAMIANAN DI BONAIRE

a1.  Di orígen indjan.

Lástimamente no por deskribí e indjannan ku pa siglo a habitá nos isla di Bonaire,  pasobra ningun kaminda por a haña nan registrá, aunke nan tabata kai bou di un “kapitein van de Indianen”.

Nos ta na altura ku nan a biba aki for di publikashon di Frans Booi i estudionan arkeológiko hasí aki na Bonaire dor di Jay Haviser.

Publikashon di Luc Alofs i di Pastoor Nooyen tokante historia di Aruba lo por yuda den futuro pa trese mas klaridat enkuanto e poblashon di indjan.

 

a2.  Di orígen afrikano

E promé personanan di orígen Afrikano den relashon familiar ta saká  for di inventarionan  di WIC di aña 1744. Famianan ku ta karga e siguiente famnan te dia di awe.

Anthonica, Bomba (Anthony Bomba), Coffie, Datto, Domacasse,

Foluba, Frans, Goeloe, Janga, Makaai, Wanga

Nos por ripará ku den e nòmbernan aki tin e sekuensia di alfabèt.

Nos ta yama nan e promé famia Boneriano pasobra mayoria di nan yunan i ñetunan a nase aki na Bonaire.

 

 

Opservashon no.1

Aki nos ta hasi un opservashon ku por tin konsekuensia pa e generashon Afrikano nobo riba nos isla di Bonaire.

 

Análisis di e embarkashonnan (lista #1) ta fiha nos atenshon riba e kantidat grandi di mucha i hasta di yu na pechu (zuigelingen) durante tur e biahanan deskribí. Además no tabatin un idioma ni dialèkt komun, pa motibu ku e katibunan tabata bini di diferente parti di Afrika i no solamente di Elmina.

 

Na yegada dje barkunan, mayoria di e katibunan adulto i kapas pa ehersé trabou pisá den plantashi i minanan den eksterior tabata ser bendé despues di un periodo kòrtiku den Asiento na Kòrsou. E otro katibunan, enfermo, mankaron i tambe mayor(nan) i yu lo a resultá den plantashinan (lista #2) di Westindische Compagnie.

Nos atenshon ta riba e generashon hóben aki. Sierto momentu algun famia hóben di e grupo aki ta bai resultá na Bonaire. Publikashon di Norbert Hendrikse tambe ta mustra den e direkshon aki. Nos ta topa e generashon aki den e promé lista kompletu di aña 1744.

 

 

Opservashon no. 2

Di dos opservashon ta ora nos kompará e dos grupo, esun nobo i esun  ku tabata na Bonaire kaba (grafiek #1). E grupo di edat avansá i ku nòmber afrikano ta disparsé (fayesé) den korto tempu i e generashon nobo ta krese.

 

b.   TRASPASO DI KULTURA I KUSTUMBERNAN   

Kiko por spera enkuanto traspaso di kultura i kustumber afrikano pa e generashon nobo? Esaki lo tabata mínima si konsiderá ku asta tabatin falta di un idioma komun.

 

E generashon nobo a biaha komo mucha na bordo di embarkashon; un konsekuensia di esei ta ku no por tabatin traspaso di kultura di e grandinan di orígen afrikano pa e generashon nobo di Bonaire.

 

 

 

c.  SPLIKASHON DI NÒMBERNAN

Na yegada dje barkunan for di kosta di kontinente di Afrika e katibunan adulto tabata ser marká ku heru kayente ku un number kual probablemente a korespondé ku numerashon dje embarkashon. 

Na aña 1701 e number ta alkansá e sifra 100, i numerashon ta sigui ku lèter di alfabèt, di A te Z.

 

Den inventario di aña 1744 nos ta distinguí dos tipo di nòmber. Un grupo di katibu di edat avansá kaba ta karga un nòmber (p.e. mabiale, mafongo, masienga), ku nos ta denominá komo di orígen afrikano, i un otro grupo relativamente yòn, tur ta karga nòmber kristian i un fam.

 

Na aña 1791 Westindische Compagnie ta terminá su aktividat i ta pasa tur e katibunan pa régimen di Kolonia di Reino.

Awor ta sigui añanan turbulento te na 1816 dor di okupashon inglés i fransés; despues un kantidat grandi di fam nobo ta aparesé bou di e katibunan.

Nos investigashon ta yega na e konklushon ku hopi fam nobo ta derivá for di nòmber kristian di famianan ku otro fam. Algun ehèmpel:

    E fam Emerentiana ta originá di Francisca Emerentiana Frans (1776)

    E fam Regales ta di Martha Regalis Frans (1785)

    E fam Bernabela ta di Maria Bernabella Wanga (1781)

 

Otro tipo di nòmber nobo ta bini dor di manumissie. Ora e katibu haña òf kumpra su libertat e ta haña di gobièrnu un fam manera Goedgedrag, Vlijtig; aparentemente e katibunan aki a duna muestra di bon kondukta.

E fam Zustermin ta un nòmber nobo pa un muhé katibu ku sa duna pechu (min) na yu di famia Leseur (zuster).

Nòmbernan manera Seraus, Booi, Beukenboom, Torbed i Moob ta referí na e doñonan Suarez, Boyé, Boekhoudt, Debrot  i Boom.

E fam Beaumont a wòrdu duná na Luis, yu di Inees Coffie (1858).

Minguel Goedgedrag ta yu di Anna Dortalina (1849).

Anna Dortalina ta yu di Martha Creool (1776).

Johannes Keller ta yu di Maria Thomas ku ta yu di Susanna Frans.

 

d.   KI ORA E DIFERENTE RASANAN A KASA KU OTRO

Algun di e promé matrimonionan ku katibu di Rei na Bonaire:

Christoffel Salsbach                x Elisabeth Coffie. Nan a kasa na 1867

Eduard Schermer                     x Amalia Emer, yu di Felixiana Emerentiana (1859)

Casper Lodewijk Neuman     x Louisa Leolyda Janga  (1899)

Lucas Pourier                           x Mercelina Janga. (1863)

 

Hòmbernan di orígen Europeo ku anteriormente tabata den servisio di WIC ta forma famia ku muhé Indjan:

Semeler               x  muhé indjan

Boekhoudt         x  muhé indjan

Frans Thode      x  Maria Sebel (indjan)

 

e.   TRATO DJE KATIBUNAN NA BONAIRE

Laga nos tira un bista riba e situashon di katibunan di WIC promé ku 1800.

Durante kasi un siglo a krese un komunidat di tres te kuater generashon.   

Ningun momento durante e siglo aki tabatin eksplorashon di salu.

No tabatin ningun testimonio di krueldat, di maltrato, di ofensa di hende muhé.

 

Diripiente nan trankilidat a bin kambia ora ku a kuminsá ku negoshi di salu. E katibunan ta ser fòrsá pa kambia nan manera di biba, di kria bestia i praktiká agrikultura, pa nan bai koba salu. Un katibu yamá Martis, yu di Catalina Janga, ta e persona ku a sali dilanti i protestá kontra e echo aki.

Martis tabata un katibu ku a yega di traha na Kòrsou i na Sürnam kaminda sklabitut tabata kruel i inhumano; pues el a konosé sklabitut i pa tal motibu su protesta mester ser mirá komo un akshon kontra introdukshon di sklabitut na Bonaire.

Lektura adishonal
Anekso

Febon