Na okashon di
Dia di Rincon, Bonaire 30 di aprel 2007.
Ter gelegenheid
van de DIA DI RINCON, Bonaire 30 april 2007
(Een latere versie verschijnt in het Nederlands)
Ku e promé vershon di e
website aki nos kier a kompartí ku komunidat Boneriano resultado di un investigashon
hasí desde 1993.
Despues lo sigui otro vershon
mas ekstensivo, kual lo por inkorporá aporte di otro lesadó, te hasta otro
interpretashon.
Ta mi deseo ku kada siguiente
vershon mas i mas lo aserká e real historia di Bonaire.
E publikashon aki ta konsistí
di dos parti:
1
Nòmber di tur habitante i famia
na Bonaire entre aña 1700- 1900
2
Desaroyo di e famia Boneriano
E investigashon a keda hasí
únikamente ku dokumento outéntiko di Archivonan di :
Centraal
Historisch Archief (Kòrsou)
Rijks Archief (Den Haag)
Registro Sivil (Bonaire)
Datonan di katibu di WIC ta
saká for di inventario di katibu di Westindische Compagnie na Rijks Archief Den
Haag.
Datonan di persona liber i di
katibu ku a atkerí nan libertat ta for di
Registro di Nasementu, Matrimonio i Fayesimentu na Bonaire di añanan
1830 te 1900.
Datonan di e katibunan di Rei
(gouvernement) i di Shon (partikulier) ta saká for di korespondensia ku Ministerio
di Kolonia, wardá na Centraal Historisch Archief na Kòrsou.
Nos nó a hasi uzo di interpretashon
di personanan ku a studia i publiká e materia aki den pasado, di kual mester
menshoná
Dr. J. Hartog,
Pastoor Nooyen i e tantísimo publikashonnan di siudadano Bòi Antoin.
Di publikashon,
eskritor i otro akontesimentu ku un strepi abou (onderstreept) por haña mas
informashon den parti di lektura na final di e publikashon aki.
E promé parti ta duna e genealogia di e pueblo boneriano den e promé
dos siglonan (1700 - 1900) i ta repartí den 4 kategoria di famia
A Katibu di Westindische Compagnie (WIC)
B Katibu di gouvernement C Katibu di partikuliernan D Habitante liber na Bonaire |
1700 te ku 1791 1800 te ku 1863 1800 te ku 1863 1800 te ku 1900 |
|
A E promé kategoria, katibunan di WIC, ta
konsistí di:
A1. Katibunan
ku a forma famia i pone base pa komunidat di Bonaire
A2. Katibunan
ku durante e periodo aki a ser kumprá
A3. Katibu
ku nòmber di aparensia Afrikano sin mas famia
A4. Katibu
ku un nòmber krioyo sin mas desendiente.
B E
di dos kategoria ta katibu di Rei (gouvernement) kual ta kontinuashon di e
mesun katibunan di WIC i ta sigui te na aña 1863. Den inventarionan di
gouvernement despues di 1800 nos a haña nan.
C E di tres kategoria ta katibu di Shon (di partikulirnan). Na
aña 1863 tur doño di katibu a risibí un suma di 400 florin di gobièrnu pa
kada katibu.
E borderèlnan
aki a yuda nos ku e datonan di e katibunan aki.
D E último kategoria ta partikulirnan
ku a haña permiso pa establesé na Bonaire. Algun di nan a bini ku nan katibunan.
Pa yega na e publikashon di famianan
mester a saka kada persona for di tres diferente Registro pa konstruí un solo Registro
di Persona.
Den Registro di Persona kada
persona ta ser identifiká ku un òf mas fecha, por ehèmpel di nasementu, matrimonio
òf su fayesimentu.
Uzo di kòmpiuter tabata
indispensabel (mas di dies mil nòmber) pa traha e Registro di Persona.
Mester tene kuenta ku e echo
ku ta identifiká kada persona ku un òf mas dato di e registronan di Bonaire;
seguidamente e ta ser identifiká den relashon ku su famia. Pues un persona
su so, sin famia, ni maske e tabatin un funshon importante den servisio di
WIC manera komandùr òf opzichter, tòg e no ta aparesé den nos sistema.
Tambe tin mashá hopi nòmber
den registronan ku no tin sufisiente dato; nan tampoko por a ser inkluí.
Komo ku e intenshon ta primeramente
pa studia desaroyo di tur famianan di Bonaire huntu, e ta ménos apropiá pa
traha stamboom di un solo famía.
Pa e parti aki a hasi uzo di
korespondensia entre ofisialnan i nan superior den kual ta duna kuenta di nan
tarea.
Lista 1. Di kapitan
i médiko abordo di barkunan ku a transportá katibunan pa nos region.
Lista 2. Di plantashinan,
kantidat di katibu i krio di bestia
Lista 3. Di fayesimentu
di katibunan,
Lista 4. Di katibu
i nan trabou ehersé na Kòrsou na aña 1722
Lista 5. Di tur
katibu di Bonaire na aña 1744
Lista 6. Di katibu
na Kòrsou na aña 1855 di kual mayoria ta di Bonaire
Journal di
komandùrnan despues di 1828
Relato anual di
diferente komandùr
Korespondensia
ku Minister di Kolonia na Hulanda
Tur edishon di Curaçaosche
Courant kuminsando for di 1822.
Parti dos di e website ta trata
na kontestá algun pregunta
Lástimamente no por deskribí
e indjannan ku pa siglo a habitá nos isla di Bonaire, pasobra ningun kaminda por a haña nan registrá,
aunke nan tabata kai bou di un “kapitein van de Indianen”.
Nos ta na altura ku nan a
biba aki for di publikashon di Frans Booi i estudionan arkeológiko hasí
aki na Bonaire dor di Jay Haviser.
Publikashon di Luc Alofs
i di Pastoor Nooyen tokante historia di Aruba lo por yuda den futuro pa trese
mas klaridat enkuanto e poblashon di indjan.
E promé personanan di orígen
Afrikano den relashon familiar ta saká
for di inventarionan di WIC di
aña 1744. Famianan ku ta karga e siguiente famnan te dia di awe.
Anthonica, Bomba (Anthony
Bomba), Coffie, Datto, Domacasse,
Foluba, Frans, Goeloe, Janga,
Makaai, Wanga
Nos por ripará ku den e nòmbernan
aki tin e sekuensia di alfabèt.
Nos ta yama nan e promé famia
Boneriano pasobra mayoria di nan yunan i ñetunan a nase aki na Bonaire.
Opservashon no.1
Aki nos ta hasi un
opservashon ku por tin konsekuensia pa e generashon Afrikano nobo riba nos isla
di Bonaire.
Análisis di e embarkashonnan
(lista #1) ta fiha nos atenshon riba e kantidat grandi di mucha i hasta di
yu na pechu (zuigelingen) durante tur e biahanan deskribí. Además no
tabatin un idioma ni dialèkt komun, pa motibu ku e katibunan tabata bini di
diferente parti di Afrika i no solamente di Elmina.
Na yegada dje barkunan, mayoria
di e katibunan adulto i kapas pa ehersé trabou pisá den plantashi i minanan
den eksterior tabata ser bendé despues di un periodo kòrtiku den Asiento na
Kòrsou. E otro katibunan, enfermo, mankaron i tambe mayor(nan) i yu lo a resultá
den plantashinan (lista #2) di Westindische Compagnie.
Nos atenshon ta riba e generashon
hóben aki. Sierto momentu algun famia hóben di e grupo aki ta bai resultá
na Bonaire. Publikashon di Norbert Hendrikse tambe ta mustra den e
direkshon aki. Nos ta topa e generashon aki den e promé lista kompletu di
aña 1744.
Opservashon no. 2
Di dos opservashon ta ora nos
kompará e dos grupo, esun nobo i esun ku
tabata na Bonaire kaba (grafiek #1). E grupo di edat avansá i ku nòmber afrikano
ta disparsé (fayesé) den korto tempu i e generashon nobo ta krese.
Kiko por spera enkuanto
traspaso di kultura i kustumber afrikano pa e generashon nobo? Esaki lo tabata mínima
si konsiderá ku asta tabatin falta di un idioma komun.
E generashon nobo a biaha komo
mucha na bordo di embarkashon; un konsekuensia di esei ta ku no por tabatin
traspaso di kultura di e grandinan di orígen afrikano pa e generashon nobo
di Bonaire.
Na yegada dje barkunan for di
kosta di kontinente di Afrika e katibunan adulto tabata ser marká ku heru
kayente ku un number kual probablemente a korespondé ku numerashon dje embarkashon.
Na aña 1701 e number ta
alkansá e sifra 100, i numerashon ta sigui ku lèter di alfabèt, di A te Z.
Den inventario di aña 1744 nos
ta distinguí dos tipo di nòmber. Un grupo di katibu di edat avansá kaba ta
karga un nòmber (p.e. mabiale, mafongo, masienga), ku nos ta denominá komo
di orígen afrikano, i un otro grupo relativamente yòn, tur ta karga nòmber
kristian i un fam.
Na aña 1791 Westindische
Compagnie ta terminá su aktividat i ta pasa tur e katibunan pa régimen di Kolonia
di Reino.
Awor ta sigui añanan turbulento
te na 1816 dor di okupashon inglés i fransés; despues un kantidat
grandi di fam nobo ta aparesé bou di e katibunan.
Nos investigashon ta yega na
e konklushon ku hopi fam nobo ta derivá for di nòmber kristian di famianan
ku otro fam. Algun ehèmpel:
E fam Emerentiana ta originá di Francisca Emerentiana
Frans (1776)
E fam Regales ta di Martha Regalis Frans
(1785)
E fam Bernabela ta di Maria Bernabella Wanga
(1781)
Otro tipo di nòmber nobo ta
bini dor di manumissie. Ora e katibu haña òf kumpra su libertat e ta haña
di gobièrnu un fam manera Goedgedrag, Vlijtig; aparentemente e katibunan aki
a duna muestra di bon kondukta.
E fam Zustermin ta un nòmber
nobo pa un muhé katibu ku sa duna pechu (min) na yu di famia Leseur
(zuster).
Nòmbernan manera Seraus, Booi,
Beukenboom, Torbed i Moob ta referí na e doñonan Suarez, Boyé, Boekhoudt,
Debrot i Boom.
E fam Beaumont a wòrdu duná
na Luis, yu di Inees Coffie (1858).
Minguel Goedgedrag ta yu di
Anna Dortalina (1849)
Anna Dortalina ta yu di Martha
Creool (1776)
Johannes Keller ta yu di Maria
Thomas ku ta yu di Susanna Frans.
Algun di e promé matrimonionan
ku katibu di Rei na Bonaire:
Christoffel Salsbach x Elisabeth Coffie. Nan a kasa
na 1867
Eduard Schermer x
Amalia Emer, yu di Felixiana Emerentiana (1859)
Casper Lodewijk
Neuman x Louisa Leolyda Janga (1899)
Lucas Pourier x Mercelina Janga. (1863)
Hòmbernan di orígen Europeo
ku anteriormente tabata den servisio di WIC ta forma famia ku muhé
Indjan:
Semeler x muhé indjan
Boekhoudt x
muhé indjan
Frans Thode x Maria
Sebel (indjan)
Laga nos tira un bista riba e
situashon di katibunan di WIC promé ku 1800.
Durante kasi un siglo a krese
un komunidat di tres te kuater generashon.
Ningun momento durante e
siglo aki tabatin eksplorashon di salu.
No tabatin ningun testimonio
di krueldat, di maltrato, di ofensa di hende muhé.
Diripiente nan trankilidat a
bin kambia ora ku a kuminsá ku negoshi di salu. E katibunan ta ser fòrsá pa
kambia nan manera di biba, di kria bestia i praktiká agrikultura, pa nan bai
koba salu. Un katibu yamá Martis, yu di Catalina Janga, ta e persona ku a
sali dilanti i protestá kontra e echo aki.
Martis tabata un katibu ku a
yega di traha na Kòrsou i na Sürnam kaminda sklabitut tabata kruel i inhumano;
pues el a konosé sklabitut i pa tal motibu su protesta mester ser mirá komo
un akshon kontra introdukshon di sklabitut na Bonaire.